Toeslagenaffaire: ook sprake van integriteitsschendingen?

In deze bijdrage zal ik een samenvatting geven van de belangrijkste verhoren van de Parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening (die deze week zijn afgesloten). Sommige auteurs (maar verrassend weinig) zijn namelijk van mening dat de Toeslagenaffaire - die een prominente rol speelt binnen deze verhoren - ook allerlei integriteitsschendingen herbergt. Aan de andere kant lijken maar weinig ambtenaren / politici disciplinair aangesproken te zijn. Gaat dit samen?

still uit het verhoor van Henk Kamp

In deze bijdrage zal ik geen beschrijving of overzicht geven van wat er allemaal speelt in de Toeslagenaffaire. Zoek je toch een algemeen overzicht van de Toeslagenaffaire / toeslagenschandaal? De Wikipedia is mijns inziens verrassend compleet.

Zowel in de literatuur als online zul je maar weinig vinden over dat de toeslagenaffaire misschien ook allerlei integriteitsschendingen herbergt. Ergens is dit vreemd aangezien veel is misgegaan. Waarom zou we dit niet kunnen kwalificeren als integriteitsschendingen?

Om een beter onderbouwd oordeel hierover te kunnen vellen, raad ik - naast literatuur over integriteit natuurlijk - het terugkijken van de verhoren van de Parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening aan. Deze zijn kun je hier vinden. Omdat dit echter best wel wat tijd met zich mee zal brengen, geef ik hier de belangrijke passages.

De belangrijkste verhoren: een samenvatting / enkele observaties

Welke verhoren sprongen er mijn inziens uit? Ten eerste wil ik die met Mark Rutte noemen. De meest gelezen duiding: nietszeggend, waarbij hij tekortkomingen op inhoud altijd op proces beantwoordt. Of zoals Hakkenes het omschrijft:

Wordt Rutte als persoon of politicus ooit door iets geraakt? Een berisping van de rechter betekent voor hem niet dat hij verkeerd bezig is, maar dat het systeem van de 'feedback loop' goed werkt, wat heel fijn is. #fraudebeleid

Ook werden veel volgers somber over Henk Kamp (ik druk het zacht uit, zie bijvoorbeeld de reacties in De Volkskrant) (hele verhoor hier). Hij benoemde het belang van fraudebestrijding (en de prioriteit die het had in die tijd) en dat het plegen van fraude grote consequenties mag en moest hebben. Het is een beeld dat misschien deels wel klopt - en ook door de Tweede Kamer schalde.

Het moest wel volgens Kamp dat er hierbij meer fraude moest zijn dan wat de cijfers / ambtenaren vertelden (op social media wat cynisch samengevat met als bron: zijn onderbuik). Geluiden van sociaal rechercheurs en geluiden in de Tweede Kamer gaven - volgens Kamp - echter een ander beeld, waarbij ook aangetekend moet worden dat het lastig is om dit precies vast te stellen (je weet niet hoeveel fraudeurs er daadwerkelijk zijn, anders had je ze wel opgepakt). Voor Sociale Zaken leverde het regeerakkoord een taakstelling op om een bepaalde fraudebestrijding te realiseren, maar ook zonder deze taakstelling was fraudebestrijding voor Kamp belangrijk (verhoor, 20:00 en verder).

Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen corrigeert in een later verhoor veel: er was om te beginnen geen sprake van fraude. En Felix Kemperman (UWV/Werkbedrijf) corrigeert de mening dat in de uitvoering correctie mogelijk was en dat naar kritiek werd geluisterd. Nee dus. Ook Rob Krug (destijds directeur Handhaving en Administratie Lasten / Naleving Sociale Zaken en Werkgelegenheid) bevestigt het laatste: over Kamp: 'uitermate bot' (zie ook De Volkskrant) (hele verhoor hier).

Daarnaast valt het verhoor met de Directeur Generaal (DG) Belastingdienst Peter Veld op. Hij bevestigde dat ouders die een paar honderd euro te weinig hadden betaald de gehele toeslag konden terugbetalen (soms tot boven de 20 duizend euro). Ondanks dat ze geen fraudeur waren, kregen ze het etiket: OGS (opzet/grove schuld). Het gevolg: een betalingsregeling was niet mogelijk, maar alles moest ik één keer terugbetaald worden. Het probleem lag niet zelden niet bij hun, maar bij de instanties die opvang leverden (als hier al een probleem was, want soms waren het gewoon fouten; bijvoorbeeld dat een vinkje verkeerd werd gezet, zoals Ombudsman Van Zutphen voor de commissie betoogde). Het gehele verhoor met Van Zutphen is trouwens het waard om terug te kijken.

Tot slot - aan de positieve kant en naast de wijze woorden van Van Zutphen - benoem ik nog graag het verhoor van Aleid Wolfsen. Samengevat: de hele toeslagenaffaire is eigenlijk een grondrechtenschandaal. En dat mogen de betrokken juristen bij de Belastingdienst zich aantrekken. Ook het verhoor met rechter Roeland Cooijmans is het terugzien waard: een rechter die - samen met collega's - tevergeefs probeerde gedupeerde ouders te helpen. Helaas ging de hoogste bestuursrechter pas 6 jaar later om: "waarschijnlijk na aandacht in de media". Het verhoor is hier terug te zien. Een eerdere reactie van de Raad van State op de toeslagenaffaire is hier terug te vinden.

Toeslagenaffaire: integriteitsschendingen die om disciplinaire maatregelen vragen?

Vraag is nu: in hoeverre moeten we het handelen van (bepaalde) betrokken ambtenaren / politici beschouwen als integriteitsschendingen? Moeten de betrokken ambtenaren van de Belastingdienst bijvoorbeeld disciplinair bestraft worden? En hoe zit het met bijvoorbeeld de juristen van de Raad van State, de leidinggevenden in de ‘hogere echelons’ die signalen in de weg sloegen, de politici die niet luisterden, ...? In hoeverre kunnen we concreet het handelen van Henk Kamp kwalificeren als niet-integer (wanprestatie / intimidatie / ...)?

Verrassend genoeg lezen we hier maar weinig over, al zijn er wel enkele uitzonderingen. Zo betoogt Broer in Vrij Nederland dat de topambtenaren die betrokken waren bij de toeslagenaffaire - en die we zelfs voor bovengenoemde parlementaire commissie zagen verschijnen - ten onrechte nog steeds uit de wind worden gehouden.

Broer: "Terwijl maatregelen recht zouden hebben gedaan aan zowel de getroffen ouders als de ambtenaren die zich er wél iets van aantrokken."

Aan de andere kant - en zie hiertoe onder verder lezen - lijkt deze affaire er wel ineens toe te leiden dat er allerlei integriteitscursussen en workshops integriteit worden aangeboden en/of gevolgd (moeten) worden. En dat er op diverse plekken een bespreking en/of aanscherping van integriteitsbeleid plaatsvindt.

Met als valkuil dat we doorschieten natuurlijk.

Het valt maar lastig met elkaar te rijmen. Enerzijds moeten ambtenaren wel op cursus integriteit, anderzijds lijken de ambtenaren / politici die een rol speelden in de Toeslagenkwestie (en die mogelijk integriteitsschendingen hebben gepleegd) nauwelijks tot niet hierop (disciplinair) aangesproken te worden. Worden verschillende normen gehanteerd of is dit terecht?

Als het aankomt op de verhoren, heeft NRC m.i. misschien wel de meest interessante analyse: er is een schril contrast tussen compassie voor de wetgever en hardheid voor de burger

Verder lezen / ook relevant

In de volgende artikelen wordt een relatie gelegd tussen de toeslagenaffaire en integriteit. Dit kan gaan om de oorspronkelijke affaire zelf dan wel dat de toeslagenaffaire wordt gebruikt hoe het ergens anders niet moet. Een aantal artikelen staat achter een paywall (studenten kunnen deze raadplegen via hun mediacentrum, overige liefhebbers mogelijk via het internetarchief):

14-09-2023 Vrij Nederland - Hoe lang is een topambtenaar houdbaar? Tussen schaduwmacht en de banencarrousel

19-04-2023 Trouw - ‘Vertrouwen is de lijm die de democratie bij elkaar houdt’, zegt onderzoeker Josje den Ridder over mopperende burgers (SCP)

15-04-2023 FD - Managers op training voor een morele antenne / allemaal op cursus ethisch leiderschap

15-04-2023 Telegraaf - Belastingmedewerkers gedumpt op de drempel: ’Toeslagenaffaire verbaast me niks, ze liegen tot het bittere einde’

28-02-2023 AD - Opinie: Waarom wij ambtenaren niet stil kunnen blijven

10-02-2023 NRC - Het was zo’n goed idee: een podcast over morele dilemma’s van ambtenaren. Tot ze hem hoorden

27-02-2022 De Gelderlander - Een gedragscode voor politici kan ook een brug te ver zijn

06-06-2021 AD - Bijstandsfraudeurs opsporen met nepaccounts op Facebook, gewoon niet doen 

10-06-2020 Trouw - De toeslagenaffaire bij de Belastingdienst is het actuele voorbeeld van een oud probleem

07-12-2019 NRC - Als gesprekken over integere politici in feite over de nationale integriteit gaan